روز جهانی سرطان تیروئید: آگاهی‌بخشی درباره بیماری و اهمیت تشخیص زودهنگام

روز جهانی سرطان تیروئید هر سال در تاریخ ۲۵ می (برابر با ۴ خرداد) گرامی داشته می‌شود. این روز نخستین بار در سال ۲۰۰۸ توسط انجمن تیروئید اروپا نام‌گذاری شد و از سال ۲۰۱۰ مورد حمایت انجمن‌های تیروئید آمریکا، آسیا-اقیانوسیه و آمریکای لاتین قرار گرفت، هدف اصلی این روز افزایش آگاهی عمومی درباره بیماری‌های تیروئید – به‌ویژه سرطان تیروئید – و تأکید بر اهمیت حفظ سلامت این غده حیاتی است. در طی این روز و هفته‌ی آگاهی‌بخشی مربوط به آن، تلاش می‌شود مردم با عوامل خطر، علائم هشداردهنده و روش‌های پیشگیری و تشخیص بیماری‌های تیروئید آشنا شوند و ترغیب گردند در صورت مشاهده نشانه‌های مشکوک، برای بررسی پزشکی اقدام کنند. پیام جهانی این مناسبت بر تشخیص زودهنگام سرطان تیروئید و بهبود پیامدهای درمانی از طریق آموزش همگانی تأکید دارد.

سرطان تیروئید و انواع آن چیست؟

سرطان تیروئید به رشد غیرقابل‌کنترل سلول‌های بدخیم در غده‌ی تیروئید گفته می‌شود. تیروئید یک غده‌ی پروانه‌ای‌شکل در جلوی گردن است که هورمون‌های تنظیم‌کننده سوخت‌وساز و عملکرد اعضای بدن را ترشح می‌کند. شایع‌ترین تظاهر سرطان تیروئید، پیدایش گره (ندول) در بافت این غده است. اگرچه بسیاری از گره‌های تیروئید خوش‌خیم‌اند، در صورت بدخیم بودن نیاز به درمان دارند تا از رشد و انتشار سرطان جلوگیری شود. سرطان تیروئید شایع‌ترین سرطان سیستم غدد درون‌ریز محسوب می‌شود و انواع مختلفی دارد که در ویژگی‌های بالینی و پیش‌آگهی با یکدیگر تفاوت دارند:

• کارسینوم پاپیلاری تیروئید: شایع‌ترین نوع سرطان تیروئید (حدود ۸۰٪ موارد) که رشد آهسته‌ای دارد. این سرطان معمولاً در یک لوب تیروئید بروز می‌کند، اما می‌تواند هر دو لوب را درگیر کند و گاهی به غدد لنفاوی گردن پخش شود. خوش‌بختانه کارسینوم پاپیلاری غالباً به درمان به‌خوبی پاسخ می‌دهد و پیش‌آگهی بسیار خوبی دارد.

• کارسینوم فولیکولار تیروئید: دومین نوع شایع (حدود ۱۰٪ موارد) که کمی تهاجمی‌تر از پاپیلاری است. این نوع بیشتر در مناطقی دیده می‌شود که کمبود یُد وجود دارد. کارسینوم فولیکولار نیز رشد نسبتاً آهسته‌ای دارد و در صورت تشخیص و درمان مناسب، قابل‌کنترل و درمان‌پذیر است.

• کارسینوم مدولاری تیروئید: نوع نادرتری از سرطان تیروئید (تقریباً ۲–۳٪ موارد) است که از سلول‌های سی (C cells) تیروئید منشاء می‌گیرد. این سرطان در مواردی می‌تواند جنبه ارثی داشته باشد و در چارچوب سندرم‌های ژنتیکی (مانند MEN۲) بروز کند. کارسینوم مدولاری تمایل بیشتری به انتشار به غدد لنفاوی و سایر اندام‌ها دارد و به‌همین دلیل نیازمند تشخیص و درمان زودهنگام است.

• کارسینوم آناپلاستیک تیروئید: نادرترین (حدود ۱–۲٪ موارد) و تهاجمی‌ترین نوع سرطان تیروئید است. این سرطان معمولاً در سنین بالا (بالای ۶۰ سال) رخ می‌دهد و رشد آن بسیار سریع است به‌طوری که می‌تواند به سرعت به نواحی مجاور گردن و دیگر نقاط بدن گسترش یابد. به دلیل رفتار مهاجم کارسینوم آناپلاستیک، درمان آن دشوارتر بوده و نیازمند رویکرد‌های تهاجمی و چندجانبه است.

علاوه بر موارد فوق، انواع نادرتری مانند کارسینوم سلول هورثل (یکی از انواع فولیکولار) و لنفوم اولیه تیروئید نیز وجود دارند، اما چهار مورد یادشده بیش از ۹۵٪ کل سرطان‌های تیروئید را تشکیل می‌دهند. به طور کلی سرطان‌های تمایز‌یافته تیروئید (پاپیلاری و فولیکولار) بهترین پیش‌آگهی را دارند و قابل‌درمان هستند، در حالی که انواع تمایزنیافته (مانند آناپلاستیک) نیاز به درمان‌های تخصصی‌تر و فوری دارند.

اپیدمیولوژی: شیوع جهانی و وضعیت ایران

سرطان تیروئید از لحاظ آماری بخشی قابل‌توجه از بار سرطان‌ها را تشکیل می‌دهد. بر اساس جدیدترین داده‌های جهانی، در سال ۲۰۲۲ حدود ۸۲۱،۲۱۴ مورد جدید سرطان تیروئید و حدود ۴۷،۵۰۰ مرگ ناشی از آن در جهان به ثبت رسیده است. این ارقام سرطان تیروئید را حدود ۴٫۱٪ از کل موارد تشخیص داده‌شده سرطان‌ها در جهان تشکیل می‌دهد. خوشبختانه مرگ‌ومیر این بیماری نسبتاً پایین است و به‌طور کلی سرطان تیروئید جزو سرطان‌هایی با بهترین پیش‌آگهی محسوب می‌شود (نرخ بقای ۵ساله جهانی حدود ۹۸٪ گزارش شده است). به بیان دیگر، اکثر بیماران مبتلا به سرطان تیروئید – به‌ویژه انواع تمایزیافته – با تشخیص و درمان مناسب عمری طبیعی خواهند داشت.

از منظر جمعیتی، زنان بسیار بیشتر از مردان به سرطان تیروئید مبتلا می‌شوند. این بیماری تنها سرطان غیرتناسلی است که به طور مشخص در زنان شیوع بالاتری دارد؛ به‌طوری که بروز آن در زنان حدود ۳ تا ۴ برابر مردان است. همچنین سرطان تیروئید در افراد زیر ５０ سال نیز دیده می‌شود و حدود دوسوم موارد جهانی در سنین کمتر از ۵۵ سال رخ می‌دهد. با این حال، اغلب مرگ‌های ناشی از سرطان تیروئید در سنین بالاتر از ۵۵ سال اتفاق می‌افتد. به لحاظ جغرافیایی، تفاوت‌های چشمگیری در شیوع دیده می‌شود؛ کشور‌هایی با سیستم بهداشتی پیشرفته و برنامه‌های غربالگری بیشتر (نظیر برخی کشور‌های توسعه‌یافته) آمار تشخیص بالاتری دارند که بخشی از آن به علت کشف موارد خفیف و کوچک است. در مقابل، در کشور‌هایی با درآمد و امکانات کمتر، نرخ بروز ظاهراً پایین‌تر، اما مرگ‌ومیر نسبی ممکن است بالاتر باشد. به عنوان مثال، کشور چین به تنهایی حدود نیمی از موارد جدید سرطان تیروئید در جهان را به خود اختصاص می‌دهد که می‌تواند ناشی از جمعیت زیاد و نیز تشخیص گسترده‌تر باشد.

در ایران، سرطان تیروئید جزو سرطان‌های با شیوع نسبتاً پایین‌تر است، اما روند آن در سال‌های اخیر افزایشی بوده است. بنابر آمار رسمی، سالیانه حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مورد جدید ابتلا به سرطان تیروئید در کشور شناسایی می‌شود. این سرطان در ایران نیز به طور عمده زنان میانسال را درگیر می‌کند؛ میزان بروز آن در زنان ایرانی حدود سه برابر مردان است و عمدتاً در سنین ۳۰ تا ۶۰ سال دیده می‌شود. البته با اجرای برنامه‌های یددار کردن نمک خوراکی طی دهه‌های گذشته، کمبود ید – که از عوامل مرتبط با برخی انواع سرطان تیروئید است – در جامعه تا حد زیادی برطرف شده و شیوع گواتر آندمیک کاهش یافته است. انتظار می‌رود با افزایش آگاهی عمومی و تقویت برنامه‌های تشخیص زودهنگام، روند روبه‌رشد بروز موارد پیشرفته کاهش یافته و موارد در مراحل اولیه بیشتر شناسایی شوند. به طور کلی، اگرچه سرطان تیروئید در قیاس با سرطان‌های شایع‌تری مانند پستان، پوست یا دستگاه گوارش شیوع کمتری دارد، اما آمار آن در حال افزایش است و توجه جدی در حوزه سلامت را می‌طلبد.

علائم بالینی و عوامل خطر سرطان تیروئید

علائم بالینی: سرطان تیروئید در مراحل اولیه معمولاً علامت واضحی ایجاد نمی‌کند. بسیاری از موارد به‌طور اتفاقی طی یک معاینه روتین یا تصویربرداری تشخیصی کشف می‌شوند. با این حال با رشد تومور، ممکن است نشانه‌های زیر بروز کند:

• توده یا تورم بدون درد در جلوی گردن: شایع‌ترین علامت، پیدایش یک برآمدگی یا گره در ناحیه تیروئید است که ممکن است هنگام لمس یا مشاهده در آینه احساس شود. این توده‌ها معمولاً بدون درد هستند و به‌تدریج بزرگ می‌شوند.

• گرفتگی یا تغییر صدا: فشار تومور بر عصب تار‌های صوتی می‌تواند باعث خشونت صدا یا گرفتگی مزمن صدا شود که بدون علت مشخص بهبود نمی‌یابد.

• مشکل در بلع یا تنفس: تومور‌های بزرگ تیروئید ممکن است به نای یا مری فشار آورده و علائمی همچون دشواری در بلع غذا یا تنگی نفس و مشکل در تنفس ایجاد کنند.

• درد مبهم در گردن یا گلو: در برخی موارد درد منتشر در ناحیه گردن، گلو یا گوش‌ها بروز می‌کند. هرچند درد علامت شایعی برای سرطان تیروئید نیست، وجود درد مداوم گردن که علت دیگری برای آن یافت نمی‌شود باید بررسی گردد.

• تورم غدد لنفاوی گردن: گسترش سرطان به غدد لنفاوی موضعی می‌تواند باعث بزرگ شدن غدد لنفاوی زیر فک یا ناحیه گردن شود. این غدد لنفاوی متورم معمولاً بدون دردند و به مرور زمان اندازه‌شان افزایش می‌یابد.

توجه به این نکته ضروری است که بسیاری از این علائم ممکن است در بیماری‌های خوش‌خیم تیروئید یا سایر شرایط نیز دیده شوند. مثلاً گره‌های تیروئید بسیار شایعی وجود دارند که اکثر آنها سرطانی نیستند. با این حال، وجود هر کدام از علائم فوق به خصوص توده گردنی مداوم یا گرفتگی صدای بی‌دلیل، نیازمند بررسی پزشکی توسط پزشک متخصص است تا علت دقیق مشخص شود.

عوامل خطر: عوامل متعددی می‌توانند خطر ابتلا به سرطان تیروئید را افزایش دهند. شناخت این عوامل به ما کمک می‌کند افرادی را که در معرض خطر بالاتر هستند شناسایی کرده و اقدامات پیشگیرانه یا غربالگری مناسب را برایشان انجام دهیم:

• جنسیت و سن: زنان به‌مراتب بیش از مردان در خطر ابتلا به سرطان تیروئید هستند. همچنین سن فرد نقش دارد؛ کارسینوم‌های پاپیلاری و فولیکولار بیشتر در سنین میانسالی (۳۰ تا ۵۰ سال) دیده می‌شوند، در حالی که کارسینوم آناپلاستیک عمدتاً در سنین بالای ۶۰ سال بروز می‌کند. به طور کلی می‌توان گفت میانسالی به‌ویژه در زنان، دوره‌ای است که باید بیشتر به سلامت تیروئید توجه کرد.

• سابقه پرتودرمانی و مواجهه با اشعه: قرارگیری سر و گردن در معرض تابش‌های یونیزان به‌خصوص در سنین کودکی خطر سرطان تیروئید را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. برای مثال، کودکانی که به علت سایر بیماری‌ها پرتودرمانی گردن داشته‌اند یا افرادی که در معرض تشعشعات هسته‌ای (مانند حوادث هسته‌ای) قرار گرفته‌اند، در معرض ریسک بالاتر این سرطان هستند.

• سابقه خانوادگی و جهش‌های ارثی: وجود سابقه خانوادگی سرطان تیروئید یا سایر سرطان‌های غدد درون‌ریز می‌تواند خطر ابتلا را بیشتر کند. به‌ویژه در مورد کارسینوم مدولاری تیروئید، حدود ۲۰–۳۰٪ موارد جنبه ارثی دارند و به علت جهش در ژن‌های خاص (مانند RET در سندرم MEN۲) رخ می‌دهند. داشتن خویشاوند درجه یک مبتلا به سرطان تیروئید، یا ابتلا به سندرم‌های ژنتیکی مانند MEN۲ یا پولی‌پوز خانوادگی، همگی ریسک فرد را بالا می‌برند.

• کمبود یُد در رژیم غذایی: ید عنصری ضروری برای عملکرد طبیعی تیروئید است. کمبود مزمن ید می‌تواند به گواتر (بزرگی تیروئید) و برخی ضایعات تیروئید منجر شود و با افزایش خطر بروز سرطان‌های تیروئید به‌ویژه نوع فولیکولار همراه است. خوشبختانه، مصرف نمک یددار و غذا‌های دریایی می‌تواند این عامل خطر را کاهش دهد.

• بیماری‌های خوش‌خیم تیروئید: ابتلا به برخی اختلالات تیروئید ممکن است احتمال بدخیمی را اندکی افزایش دهد. برای مثال، گواتر چندندولی مزمن یا تیروئیدیت هاشیموتو (کم‌کاری تیروئید خودایمنی) هر چند مستقیماً باعث سرطان نمی‌شوند، اما وجود ندول‌های متعدد یا التهاب مزمن می‌تواند پیگیری دقیق‌تر را ایجاب کند.

• عوامل هورمونی و سبک زندگی: برخی مطالعات مطرح کرده‌اند که تغییرات هورمونی (مانند بارداری یا یائسگی) ممکن است در رشد ندول‌های تیروئید مؤثر باشد، هرچند شواهد قطعی در ارتباط با سرطان تیروئید نیست. از سوی دیگر، چاقی و اضافه‌وزن به عنوان یک عامل مرتبط با افزایش بروز بسیاری از سرطان‌ها شناخته شده و در مورد سرطان تیروئید نیز تحقیقات نشان می‌دهد شیوع آن در افراد چاق بالاتر است. سبک زندگی ناسالم، مواجهه با مواد شیمیایی خاص و حتی استرس مزمن نیز به عنوان عواملی که نیاز به مطالعه بیشتر دارند مطرح شده‌اند.

توجه به عوامل خطر فوق می‌تواند در تدوین راهبرد‌های پیشگیری مؤثر باشد. برای مثال، پرهیز از انجام سی‌تی‌اسکن‌های غیرضروری در کودکان (به منظور کاهش مواجهه با اشعه) یا مصرف کافی ید در رژیم غذایی، از جمله اقداماتی هستند که بر پایه این عوامل خطر توصیه می‌شوند. همچنین افرادی که سابقه خانوادگی قوی دارند ممکن است نیاز به غربالگری دوره‌ای (مثلاً معاینات منظم یا انجام سونوگرافی) داشته باشند. با این حال، باید تأکید کرد که وجود یک عامل خطر لزوماً به معنای ابتلای حتمی به سرطان نیست؛ بسیاری از افرادی که این عوامل را دارند هرگز دچار سرطان تیروئید نمی‌شوند، و بالعکس برخی بیماران بدون هیچ عامل خطر شناخته‌شده‌ای مبتلا می‌گردند؛ بنابراین هوشیاری و مشورت با پزشک در صورت وجود دغدغه، بهترین رویکرد است.

روش‌های تشخیص سرطان تیروئید

تشخیص به‌موقع سرطان تیروئید نقش کلیدی در موفقیت درمان و بهبود پیش‌آگهی بیمار دارد. ارزیابی تشخیصی از مراحل زیر تشکیل می‌شود:

• معاینه بالینی: روند بررسی با معاینه گردن توسط پزشک آغاز می‌شود. پزشک با لمس دقیق، به دنبال وجود هرگونه توده یا بزرگ‌شدگی غیرطبیعی در ناحیه تیروئید یا غدد لنفاوی مجاور می‌گردد. همچنین تغییرات صدا، وضعیت بلع و علائم حیاتی بیمار ارزیابی می‌شود.

• آزمایش‌های خون: اگرچه آزمایش عملکرد تیروئید (مانند اندازه‌گیری TSH و هورمون‌های T۳ و T۴) به تنهایی قادر به تشخیص سرطان نیست، اما برای رد یا تأیید اختلالات تیروئید مفید است. در اغلب موارد سرطان تیروئید، سطح هورمون‌ها طبیعی است، ولی این آزمایش‌ها برای بررسی سلامت کلی غده تیروئید انجام می‌گیرد. در موارد مشکوک به کارسینوم مدولاری، اندازه‌گیری کلسی‌تونین و آنتی‌ژن جنینی سرطانی (CEA) در خون می‌تواند کمک‌کننده باشد. همچنین آزمایش تیروگلوبولین به عنوان نشانگری برای پیگیری برخی سرطان‌های تیروئید پس از درمان کاربرد دارد.

• تصویربرداری (سونوگرافی): سونوگرافی تیروئید ابزار اصلی تصویربرداری برای ارزیابی گره‌های تیروئید است. سونوگرافی قادر است اندازه، تعداد و ویژگی‌های هر ندول را مشخص کند و تشخیص دهد که آیا ظاهر ندول مشکوک به بدخیمی هست یا خیر. سونوگرافی همچنین به هدایت اقدامات بعدی مانند نمونه‌برداری کمک می‌کند. در برخی موارد خاص، برای ارزیابی گسترش احتمالی تومور به سایر نواحی گردن، ممکن است سی‌تی اسکن یا‌ام‌آر‌آی نیز انجام شود.

• نمونه‌برداری با سوزن نازک (FNA): دقیق‌ترین روش تشخیص قطعی سرطان تیروئید، بیوپسی با سوزن نازک از ندول تیروئید است. در این روش سرپایی و کم‌تهاجمی، تحت هدایت سونوگرافی یک سوزن ظریف وارد توده تیروئید می‌شود و از آن نمونه‌ی سلولی برداشته می‌شود. نمونه به آزمایشگاه آسیب‌شناسی فرستاده می‌شود تا سلول‌ها از نظر سرطانی بودن بررسی شوند. FNA معمولاً به خوبی قابل‌تحمل است و عارضه جدی ندارد، ولی اطلاعات بسیار باارزشی در اختیار پزشکان می‌گذارد و می‌تواند خوش‌خیم یا بدخیم بودن ندول را مشخص کند.

• تعیین مرحله سرطان (Staging): در صورتی که تشخیص سرطان تیروئید تأیید شد، برای برنامه‌ریزی درمان نیاز به تعیین مرحله بیماری است. انجام تصویربرداری‌های تکمیلی مانند اسکن تمام بدن با ید رادیواکتیو (برای شناسایی هرگونه بافت تیروئیدی باقیمانده یا متاستاز دوردست در انواع تمایزیافته) یا سی‌تی/ام‌آر‌آی قفسه سینه و سایر نواحی (برای بررسی انتشار به ریه‌ها، استخوان‌ها و ...) ممکن است ضروری باشد. همچنین آزمایش‌های مولکولی روی نمونه تومور جهت تشخیص جهش‌های ژنتیکی (مثل BRAF، RAS یا RET) در سال‌های اخیر رواج یافته‌اند که می‌تواند در انتخاب درمان‌های هدفمند مؤثر باشد.

پس از طی مراحل فوق، پزشکان بر اساس نوع و مرحله‌ی سرطان تصمیم می‌گیرند که چه درمان یا ترکیبی از درمان‌ها برای بیمار مناسب‌تر است. نکته مهم این است که تشخیص زودهنگام (مثلاً در مرحله‌ای که تومور هنوز کوچک و محدود به تیروئید است) شانس درمان قطعی را به میزان چشمگیری افزایش می‌دهد. به همین دلیل، آگاه بودن از علائم و مراجعه زودهنگام بیماران، به‌ویژه با دیدن یک توده گردنی جدید، بسیار حائز اهمیت است.

درمان‌های موجود برای سرطان تیروئید

روش‌های درمان سرطان تیروئید متنوع‌اند و بسته به نوع سرطان و مرحله بیماری به کار گرفته می‌شوند. در بسیاری از موارد ترکیبی از چند روش برای به‌دست‌آوردن بهترین نتیجه توصیه می‌گردد. رویکرد درمانی هر بیمار به صورت فردی و براساس ویژگی‌های تومور و شرایط بیمار تعیین می‌شود. مهم‌ترین گزینه‌های درمانی عبارت‌اند از:

• جراحی (تیروئیدکتومی): جراحی برداشت تیروئید درمان خط اول اکثر سرطان‌های تیروئید است. بسته به اندازه و گستردگی تومور، جراح ممکن است تنها لوب درگیر را بردارد (لوبکتومی) یا اینکه کل غده تیروئید را تخلیه کند (تیروئیدکتومی کامل). همچنین در صورت درگیری غدد لنفاوی گردنی، آنها نیز حین عمل خارج می‌شوند. جراحی اغلب می‌تواند تومور اولیه را به طور کامل حذف کند و بیمار را از بیماری رها سازد. پس از تیروئیدکتومی کامل، بیمار نیازمند درمان جایگزینی هورمون تیروئید با قرص لووتیروکسین خواهد بود تا کمبود هورمون تیروئیدی جبران شود. این هورمون گاهاً با دوز کمی بالاتر از حد طبیعی تجویز می‌شود تا با سرکوب هورمون محرک تیروئید (TSH) از عود مجدد سرطان جلوگیری گردد.

• ید رادیواکتیو (RAI): درمان با ید رادیواکتیو شیوه‌ای اختصاصی برای تخریب بافت‌های باقیمانده تیروئید پس از جراحی و همچنین نابودی میکرومتاستاز‌های احتمالی است. این درمان عمدتاً در سرطان‌های تمایزیافته (پاپیلاری و فولیکولار) به کار می‌رود که توانایی جذب ید را دارند. در این روش، به بیمار دوز مشخصی از ید رادیواکتیو خوراکی (I-۱۳۱) داده می‌شود؛ سلول‌های تیروئید (سالم یا سرطانی) ید را برداشت کرده و در نتیجه پرتوی منتشرشده از رادیوایزوتوپ، آنها را از بین می‌برد. درمان RAI غیرتهاجمی است و تاثیر زیادی در کاهش عود سرطان دارد. پس از دریافت ید رادیواکتیو، بیمار باید برای مدتی کوتاه موارد ایمنی پرتوی (مانند دوری از زنان باردار و کودکان) را رعایت کند.

• پرتودرمانی خارجی: رادیوتراپی خارجی در مواردی استفاده می‌شود که بیماری پیشرفته است یا سلول‌های سرطانی به ید رادیواکتیو پاسخ نمی‌دهند. در سرطان‌های تهاجمی‌تر نظیر آناپلاستیک یا مواردی که پس از جراحی بقایای تومور در بدن مانده و امکان جراحی مجدد نیست، پرتودرمانی با اشعه خارجی می‌تواند برای کنترل موضعی بیماری به کار رود. این روش با هدف تخریب سلول‌های سرطانی باقی‌مانده در گردن یا کاهش سرعت رشد تومور انجام می‌شود. پرتودرمانی ممکن است عوارضی مانند التهاب پوست گردن یا آسیب به بافت‌های مجاور داشته باشد که البته با تکنیک‌های مدرن، دقت تابش افزایش یافته و عوارض به حداقل رسیده است.

• دارو‌های تیروئید و شیمی‌درمانی: درمان دارویی کلاسیک در سرطان تیروئید نقش محدودی دارد. شیمی‌درمانی سنتی (استفاده از دارو‌های سیتوتوکسیک) برای اغلب انواع تیروئید چندان مؤثر نیست و معمولا فقط در موارد پیشرفته‌ی مقاوم یا سرطان آناپلاستیک به عنوان درمان تسکینی به کار گرفته می‌شود. با این حال، درمان‌های سیستمیک نوین‌تری توسعه یافته که انقلابی در درمان موارد دشوار ایجاد کرده‌اند (در بخش بعدی توضیح داده شده است). لازم به ذکر است، تمام بیمارانی که تیروئیدشان به طور کامل برداشته شده، نیازمند مصرف طولانی‌مدت هورمون تیروئید (لووتیروکسین) هستند تا هم کمبود هورمون جبران شود و هم با پایین نگه داشتن سطح TSH، احتمال رشد مجدد سلول‌های سرطانی کاهش یابد.

• درمان هدفمند (دارو‌های مولکولی): در سال‌های اخیر دارو‌های هدفمند جدیدی برای درمان موارد پیشرفته یا مقاوم سرطان تیروئید معرفی شده‌اند. این دارو‌ها به طور هوشمندانه مسیر‌های مولکولی درون سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند و با مهار آنها، جلوی رشد تومور را می‌گیرند. به عنوان مثال، دارو‌های مهارکننده تیروزین‌کیناز مانند سورافنیب و لن VAT ینیب برای سرطان‌های تمایزیافته پیشرفته که به RAI پاسخ نداده‌اند به کار می‌روند و باعث کنترل بیماری و افزایش بقا شده‌اند. همچنین برای کارسینوم مدولاری پیشرفته، مهارکننده‌های اختصاصی مسیر RET مانند واندتانیب و کابوزانتینیب مورد تأیید قرار گرفته بودند و در سپتامبر ۲۰۲۴ سازمان غذا و داروی آمریکا داروی جدید سلپرکتینیب را نیز برای بیماران مبتلا به سرطان مدولاری متاستاتیک تیروئید با جهش ژن RET تأیید کرد. این قبیل درمان‌های هدفمند که بر اساس پروفایل ژنتیکی تومور انتخاب می‌شوند، عصر جدیدی در درمان سرطان تیروئید گشوده‌اند و به ویژه برای بیمارانی که گزینه‌های درمانی محدودی داشتند امیدوارکننده هستند.

• نظارت فعال: یکی از رویکرد‌های نوینی که در مدیریت برخی سرطان‌های تیروئید کم‌خطر مطرح شده نظارت فعال (پایش دوره‌ای به جای درمان فوری) است. در این راهبرد، چنانچه بیمار یک میکروکارسینوم پاپیلاری کوچک (کمتر از ۱ سانتی‌متر) بدون علامت و با ویژگی‌های کاملاً کم‌خطر داشته باشد، می‌توان به جای جراحی فوری، وی را تحت پایش منظم قرار داد. پایش شامل معاینات دوره‌ای، سونوگرافی‌های منظم (مثلاً هر ۶ تا ۱۲ ماه) و بررسی آزمایشگاهی است. در صورت عدم رشد ضایعه یا تغییر در ویژگی‌های آن، بیمار از ریسک و عوارض جراحی غیرضروری مصون می‌ماند. مطالعات نشان داده‌اند که بسیاری از این تومور‌های کوچک ممکن است هرگز پیشرفت قابل توجهی نکنند و می‌توان سال‌ها آنها را بدون مشکل تحت نظر داشت. البته در صورتی که طی پیگیری شواهدی از رشد یا تهاجمی‌شدن تومور دیده شود، درمان قطعی (مثلاً جراحی) انجام خواهد شد. نظارت فعال باید تحت نظر متخصص مجرب و با رضایت و مشارکت آگاهانه بیمار صورت گیرد. این رویکرد نوآورانه در راستای جلوگیری از درمان‌های اضافی و عوارض غیرضروری برای موارد کم‌خطر مطرح شده و در حال حاضر در مراکز پیشرفته جهان برای برخی بیماران منتخب اجرا می‌شود.

تحقیقات و دستاورد‌های علمی جدید در درمان و غربالگری

در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری در درک و درمان سرطان تیروئید حاصل شده است. پژوهش‌های نوین به دنبال بهبود روش‌های موجود و ابداع رویکرد‌های جدیدی هستند که اثربخشی درمان را بالا ببرند و عوارض را کاهش دهند. در ادامه به چند مورد از تازه‌ترین دستاورد‌های علمی و جهت‌گیری‌های تحقیقاتی در زمینه سرطان تیروئید اشاره می‌کنیم:

• بهبود روش‌های تشخیص و غربالگری: دانشمندان در پی یافتن ابزار‌هایی هستند که تشخیص زودهنگام و دقیق‌تر سرطان تیروئید را امکان‌پذیر کند. یکی از دستاوردها، توسعه آزمون‌های مولکولی بر روی نمونه‌های FNA است که می‌تواند خوش‌خیم یا بدخیم بودن ندول را حتی در موارد مشکوک نامشخص، با دقت بالاتری تعیین کند. همچنین پروفایل‌سازی ژنتیکی تومور‌ها کمک می‌کند جهش‌ها و ویژگی‌های اختصاصی هر تومور شناسایی شود و براساس آن، درمان بهینه انتخاب گردد. از سوی دیگر، پیشرفت در فناوری‌های تصویربرداری مانند اولتراسوند‌های با رزولوشن بالا و PET اسکن باعث شده است ضایعات بسیار کوچک نیز کشف شوند. البته همین امر چالشی به نام بیش‌تشخیصی را مطرح کرده است؛ یعنی کشف سرطان‌هایی که شاید هرگز مشکل‌ساز نمی‌شدند. در پاسخ به این چالش، مفهوم «نظارت فعال» که در بخش قبل توضیح داده شد، از دل تحقیقات اخیر بیرون آمده است تا از درمان غیرضروری موارد کم‌خطر پیشگیری شود.

• درمان‌های کم‌تهاجمی جایگزین جراحی: هرچند جراحی همچنان سنگ‌بنای درمان سرطان تیروئید است، اما محققان در تلاش‌اند روش‌های کم‌تهاجمی‌تری برای نابودی تومور‌ها به‌ویژه تومور‌های کوچک بیابند. یکی از این روش‌ها ابعاد‌برداری حرارتی (ابلیشن) است که شامل تکنیک‌هایی نظیر فرسایش با امواج رادیوفرکوئنسی (RFA) و مایکروویو (MWA) می‌شود. در این روش‌ها یک پروب نازک از طریق پوست مستقیماً وارد تومور می‌شود و با حرارت ناشی از امواج، بافت سرطانی از بین می‌رود. پژوهش‌های اولیه نشان داده‌اند که ابلیشن با امواج می‌تواند در درمان میکروکارسینوم‌های پاپیلاری نتایجی نزدیک به جراحی به دست دهد، بدون آن‌که نیاز به برش جراحی و بیهوشی باشد. هرچند این روش‌ها فعلاً در مرحله کارآزمایی و ارزیابی هستند و به عنوان استاندارد درمانی معرفی نشده‌اند، اما در صورت تأیید می‌توانند گزینه مناسبی برای بیماران مسن یا افرادی باشند که تمایلی به جراحی ندارند.

• دارو‌های هدفمند نسل جدید: همان‌طور که اشاره شد، ظهور دارو‌های هدفمند تحولی بزرگ در درمان موارد پیشرفته سرطان تیروئید ایجاد کرده است. تحقیقات جاری بر توسعه دارو‌های نسل جدیدتری متمرکز است که به طور اختصاصی‌تر جهش‌ها یا مسیر‌های غیرطبیعی سلول‌های سرطانی را هدف قرار دهند. برای نمونه، در سرطان‌های پاپیلاری و آناپلاستیک که دارای جهش در ژن BRAF هستند، ترکیب درمانی مهارکننده‌های BRAF و MEK نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داده است. این ترکیب دارویی می‌تواند حتی در کارسینوم آناپلاستیک کشنده، موجب کوچک‌شدن تومور و افزایش بقا شود. به طور مشابه، برای بیماران مبتلا به کارسینوم مدولاری که جهش RET دارند، دارو‌های هدفمند جدیدتری مانند پرالستینیب و سلپرکتینیب در کارآزمایی‌ها عملکرد بسیار خوبی نشان داده‌اند. این دارو‌ها در مهار رشد تومور‌های پیشرفته مدولاری مؤثر بوده و عوارض کمتری نسبت به شیمی‌درمانی دارند. در مجموع، روند پژوهش‌ها به سمتی پیش می‌رود که برای هر بیمار بر اساس ویژگی مولکولی تومورش، درمان شخصی‌سازی‌شده‌ای انتخاب شود تا بهترین نتیجه با کمترین عارضه به‌دست آید.

• ایمنی‌درمانی (Immunotherapy): حوزه دیگری که تحقیقات نویدبخشی در آن در حال انجام است، ایمنی‌درمانی سرطان تیروئید است. ایمنی‌درمانی تلاش می‌کند با استفاده از توان سیستم ایمنی خود بیمار، سلول‌های سرطانی را نابود کند. در انواع سرطان تیروئید که تهاجمی بوده و به سایر درمان‌ها پاسخ نداده‌اند – مانند برخی موارد آناپلاستیک – استفاده از مهارکننده‌های ایست بازرسی ایمنی (checkpoint inhibitors) مورد توجه قرار گرفته است. این دارو‌ها با مسدود کردن سیگنال‌های مهاری، به لنفوسیت‌های T اجازه می‌دهند سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کنند. هرچند سرطان تیروئید به طور کلاسیک “ایمونوجن” بالایی ندارد، اما مطالعات نشان داده‌اند تومور‌های دارای تعداد جهش زیاد (یا ناپایداری ماهواره‌ای) ممکن است به ایمنی‌درمانی پاسخ مثبت دهند. چندین کارآزمایی بالینی در حال بررسی اثربخشی ترکیب ایمنی‌درمانی با سایر دارو‌ها در سرطان تیروئید مقاوم هستند. امید می‌رود که با تکمیل این تحقیقات، در آینده حتی برای بدخیم‌ترین موارد نیز گزینه‌های درمانی مؤثری در دسترس باشد.

به طور خلاصه، چشم‌انداز پژوهش‌ها در سرطان تیروئید بسیار روشن است. از بهبود روش‌های غربالگری و تشخیص زودهنگام گرفته تا درمان‌های دارویی پیشرفته و رویکرد‌های نوین مدیریتی، همگی نویددهنده ارتقای مراقبت از بیماران مبتلا به این سرطان هستند. متخصصان همچنان به دنبال راه‌هایی برای افزایش نرخ درمان قطعی در عین حفظ کیفیت زندگی بیماران هستند و دستاورد‌های اخیر نشان می‌دهد که در مسیر درستی قرار داریم.

اهمیت آگاهی‌رسانی عمومی و نقش آن در تشخیص زودهنگام

آگاهی‌رسانی عمومی در زمینه سرطان تیروئید یک ابزار کلیدی برای کاهش بار این بیماری است. اطلاع‌رسانی به مردم درباره علائم سرطان تیروئید و تشویق آنها به پیگیری مشکلات سلامت خود، مستقیماً به تشخیص‌های زودتر و درمان‌های موفق‌تر منجر می‌شود. برای مثال، فردی که آگاه شده وجود یک توده در گردن می‌تواند نشانه‌ای از مشکل جدی باشد، سریع‌تر به پزشک مراجعه می‌کند و در نتیجه اگر سرطان باشد، در مراحل اولیه شناسایی می‌شود. همان‌طور که گفته شد، درمان سرطان تیروئید در مراحل اولیه بسیار مؤثرتر و کم‌هزینه‌تر است و بیمار نیز عوارض کمتری را متحمل خواهد شد. در واقع بخش اعظم بیماران سرطان تیروئید که به‌موقع درمان می‌شوند، به زندگی عادی و سالم خود ادامه می‌دهند و نرخ بقا در آنها بسیار بالا است.

از سوی دیگر، آگاهی جامعه درباره عوامل خطر نیز می‌تواند به پیشگیری کمک کند. زمانی که مردم بدانند مثلاً پرتودرمانی بی‌مورد در سنین پایین یا مصرف نکردن ید کافی چگونه می‌تواند بر سلامت تیروئید اثر بگذارد، همکاری بیشتری با برنامه‌های بهداشتی خواهند داشت. نمونه موفق آن، برنامه‌ی سراسری یددار کردن نمک در ایران بود که با افزایش آگاهی عمومی در مورد فواید نمک یددار، به کاهش کمبود ید و بیماری‌های وابسته انجامید. این خود نوعی پیشگیری از سرطان‌های تیروئید فولیکولار ناشی از کمبود ید محسوب می‌شود.

برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی مانند روز جهانی تیروئید فرصتی فراهم می‌کند تا تازه‌ترین اطلاعات علمی و پیام‌های بهداشتی به زبان ساده در اختیار عموم قرار گیرد. در این روز متخصصان غدد، جراحان و انجمن‌های حمایت از بیماران دور هم جمع می‌شوند تا با ارائه مطالب آموزشی، برگزاری سمینارها، انتشار پوستر و بروشور و فعالیت در رسانه‌ها، توجه جامعه را به سلامت تیروئید جلب کنند. این اقدامات آموزشی به مردم می‌آموزد که مثلاً اکثر گره‌های تیروئید خوش‌خیم‌اند و جای نگرانی بی‌مورد نیست، اما در عین حال تأکید می‌کند که نباید علائم هشداردهنده نادیده گرفته شوند. چنین تعادل آگاهی‌بخشی از ترس بیجا جلوگیری می‌کند و در عوض دانش و هوشیاری را جایگزین می‌سازد.

نقش تشخیص زودهنگام در سرطان‌ها غیرقابل انکار است. در سرطان تیروئید نیز هرچه تومور زودتر تشخیص داده شود (مثلاً وقتی هنوز کوچک و محدود است)، درمان کم‌تهاجمی‌تر و موثرتری خواهیم داشت و بیمار از عوارض گسترده بیماری پیشرفته مصون می‌ماند؛ بنابراین افزایش سواد سلامت در جامعه در مورد نشانه‌های سرطان تیروئید و ضرورت مراجعه دوره‌ای به پزشک (به ویژه برای افراد در معرض خطر) می‌تواند مستقیماً میزان مرگ‌ومیر را کاهش داده و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.

در پایان، اهمیت حمایت از بیماران مبتلا نیز بخشی از آگاهی‌رسانی عمومی است. آشنایی جامعه با این بیماری باعث افزایش درک و همدلی با مبتلایان می‌شود و بیماران احساس تنهایی و انگ کمتری خواهند داشت. انجمن‌های بیماران (مانند ThyCa در سطح بین‌المللی) با فراهم کردن بستر‌های آموزشی و پشتیبانی روانی-اجتماعی، نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. مشارکت بیماران درمان‌شده در برنامه‌های آگاهی‌بخشی نیز الهام‌بخش دیگران خواهد بود و نشان می‌دهد که سرطان تیروئید در صورت تشخیص و درمان به‌موقع یک بیماری قابل‌کنترل و اغلب قابل علاج است.

جمع‌بندی: روز جهانی سرطان تیروئید یادآور این نکته اساسی است که آگاهی، نجات‌بخش زندگی‌هاست. با افزایش آگاهی عمومی درباره عوامل خطر، علائم و روش‌های تشخیص و درمان این بیماری، می‌توان گام بلندی در جهت پیشگیری و تشخیص زودهنگام برداشت و در نهایت از رنج بیماران کاست. سرطان تیروئید اگرچه ممکن است ترسناک به نظر برسد، اما در پرتو دانش امروز و همکاری آگاهانه بیماران و پزشکان، به‌خوبی مهارشدنی است و بیماران می‌توانند با امید به بهبودی کامل، مسیر درمان را طی کنند.

منابع استفاده‌شده در تهیه این مقاله شامل جدیدترین آمار‌های سازمان‌های بین‌المللی سرطان، مقالات علمی معتبر و راهنما‌های تخصصی بوده است. هرگونه تصمیم‌گیری پزشکی باید با مشورت پزشک متخصص صورت گیرد و این مقاله صرفاً جهت افزایش دانش عمومی تهیه شده است. با امید به اینکه با آگاهی‌بخشی و تلاش‌های همگانی، شاهد سلامت هرچه بیشتر جامعه در برابر سرطان تیروئید باشیم.

دکتر پوریا عادلی
متخصص رادیوتراپی آنکولوژی