امکان شناسایی سرطان پروستات از طریق بزاق: گامی نو در تشخیص غیرتهاجمی

سرطان پروستات یکی از چالش‌برانگیزترین بیماری‌های شایع در میان مردان است؛ بیماری‌ای که اگر به موقع تشخیص داده شود، در بسیاری از موارد قابل کنترل یا درمان است. اما واقعیت این است که روش‌های فعلی تشخیص—از جمله آزمایش خون برای بررسی سطح PSA یا نمونه‌برداری از بافت پروستات، علاوه بر هزینه‌بر بودن، اغلب تهاجمی، زمان‌بر و در برخی مواقع حتی همراه با نتایج اشتباه‌اند.

در سال‌های اخیر، پژوهشگران به سراغ شیوه‌ای غیرمنتظره ولی امیدوارکننده رفته‌اند: استفاده از بزاق دهان برای شناسایی زودهنگام سرطان پروستات. اما آیا واقعاً می‌توان با یک نمونه بزاق، به وجود توموری پنهان در بدن پی برد؟

بزاق؛ آینه‌ای از سلامت در یک قطره ساده

بزاق در نگاه نخست ممکن است مایعی ساده به نظر برسد، اما در واقع منبعی سرشار از اطلاعات زیستی است. این مایع شامل اجزایی مانند DNA، RNA، پروتئین‌ها و متابولیت‌هاست—موادی که از طریق جریان خون وارد بزاق می‌شوند و می‌توانند بازتابی از فرآیندهای پاتولوژیک بدن، از جمله سرطان، باشند.

استفاده از بزاق برای تشخیص بیماری، نه‌تنها غیرتهاجمی و بدون درد است، بلکه می‌تواند در کوتاه‌ترین زمان و با کمترین امکانات انجام شود. این ویژگی‌ها بزاق را به گزینه‌ای جذاب برای غربالگری‌های جمعی و تشخیص اولیه تبدیل کرده است.

چه چیزهایی در بزاق به ما درباره سرطان پروستات می‌گویند؟

۱. میکروRNAها (miRNAs)

این مولکول‌های کوچک RNA، که در تنظیم بیان ژن‌ها نقش دارند، در بزاق بیماران مبتلا به سرطان پروستات الگوی متفاوتی از افراد سالم نشان می‌دهند. miR-141 و miR-375 از جمله ترکیباتی هستند که در مطالعات مکرراً به عنوان نشانگرهای بالقوه شناسایی شده‌اند.

۲. پروتئین‌ها

برخی پروتئین‌ها مانند AZGP1، که نقش تنظیم متابولیسم چربی را نیز بر عهده دارد، در بزاق افراد مبتلا به سرطان پروستات کاهش معنی‌داری دارد. چنین تغییراتی می‌تواند به‌عنوان شاخصی قابل اعتماد برای تشخیص مورد استفاده قرار گیرد.

۳. متابولیت‌ها

تحلیل ترکیبات شیمیایی بزاق (متابولومیکس) نشان داده است که تغییرات مشخصی در متابولیت‌های بزاق افراد بیمار وجود دارد که با الگوهای سلامت تفاوت دارد، تغییراتی که می‌توانند بازتابی از رشد سلول‌های غیرطبیعی در بدن باشند.

پشتوانه علمی: مطالعات بالینی چه می‌گویند؟

تاکنون چند مطالعه بالینی ارزشمند، پتانسیل استفاده از بزاق در تشخیص سرطان پروستات را بررسی کرده‌اند:
    •    مطالعه سال ۲۰۱۸: با حضور ۱۰۰ شرکت‌کننده (۵۰ بیمار، ۵۰ فرد سالم) نشان داد برخی miRNAها در بزاق بیماران به‌وضوح بالاتر بودند.
    •    مطالعه ۲۰۲۰: در این مطالعه ۱۲۰ نفر شرکت داشتند (۶۰ بیمار، ۶۰ کنترل سالم) و سطوح متفاوتی از پروتئین‌ها در بزاق گروه بیمار مشاهده شد.
    •    مطالعه ۲۰۲۲: با حضور ۱۵۰ نفر (۷۵ بیمار و ۷۵ فرد سالم) مشخص شد الگوهای متابولیکی بزاق می‌توانند به‌خوبی بین افراد سالم و بیماران تمایز ایجاد کنند.

این یافته‌ها همگی از قابلیت واقعی بزاق در تشخیص سرطان پروستات حمایت می‌کنند. با این حال، نیاز به مطالعات وسیع‌تر، چندمرکزی و با تنوع نژادی و سنی بیشتر همچنان وجود دارد.

فناوری‌هایی که پشت صحنه هستند

برای تحلیل بزاق از روش‌های پیشرفته‌ای استفاده می‌شود:
    •    qRT-PCR برای شناسایی و اندازه‌گیری miRNAها
    •    طیف‌سنجی جرمی (مانند SELDI-TOF MS) برای تحلیل دقیق پروتئین‌ها
    •    LC-MS/MS برای تحلیل متابولیت‌ها
    •    پلتفرم‌های میکروآرایه پروتئینی برای بررسی هم‌زمان ده‌ها نشانگر زیستی

مزایا و محدودیت‌ها: تصویر واقعی از کاربرد بالینی

مزایا:
    •    کاملاً غیرتهاجمی
    •    قابل انجام در محیط‌های معمولی (حتی در منزل)
    •    هزینه کمتر نسبت به روش‌های سنتی
    •    مناسب برای غربالگری جمعی و پایش پی‌در‌پی بیماران

محدودیت‌ها:
    •    تنوع ذاتی ترکیبات بزاق تحت تأثیر عوامل بیرونی (تغذیه، دارو، عفونت و…)
    •    نبود استاندارد جهانی برای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی نمونه
    •    نیاز به صحت‌سنجی گسترده در مطالعات بزرگ‌تر

جمع‌بندی

اگرچه هنوز برای جایگزینی کامل روش‌های سنتی با آزمایش بزاق زود است، اما شواهد علمی موجود، نوید ظهور روشی سریع، کم‌هزینه و بدون درد برای شناسایی زودهنگام سرطان پروستات را می‌دهند. در دنیایی که سرعت، دقت و راحتی تشخیص اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده، بزاق دهان می‌تواند یکی از کلیدهای طلایی تشخیص در آینده‌ای نه‌چندان دور باشد.

نویسنده: دکتر پوریا عادلی متخصص رادیو انکولوژی (سرطان شناس)