حسن نیت پزشکان در قصور‌های پزشکی: تحلیل فقهی، حقوقی و چالش‌های عملی

مقدمه: پزشکی؛ هنری در سایه ابهام

پزشکی، برخلاف بسیاری از علوم دقیقه، همواره با عدم قطعیت (Uncertainty) همراه است. حتی با پیشرفت‌های چشمگیر فناوری‌های پزشکی، آمار‌ها نشان می‌دهند که ۱۵ تا ۳۰ درصد تشخیص‌های پزشکی ممکن است با خطا همراه باشند (BMJ, ۲۰۲۱). این موضوع به‌ویژه در مواردی که منجر به عوارض جدی یا فوت بیمار می‌شود، *چالش‌های حقوقی و اخلاقی* پیچیده‌ای را ایجاد می‌کند.

اما سؤال اساسی این است: آیا هر خطای پزشکی به معنای قصور و تقصیر است؟ پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی مبانی حقوقی، فقهی و استاندارد‌های حرفه‌ای* است که در این مقاله به آن می‌پردازیم.

فصل اول: حسن نیت پزشک در نظام حقوقی ایران و جهان

۱. تعریف حقوقی حسن نیت در پزشکی

بر اساس ماده ۱ آیین‌نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات پزشکی، حسن نیت پزشک در سه محور اصلی سنجیده می‌شود:

- رعایت استاندارد‌های علمی پذیرفته‌شده (Standard of Care) 

- اخذ رضایت آگاهانه (Informed Consent) از بیمار

- عدم تجاوز از حدود صلاحیت حرفه‌ای (Scope of Practice)

 ۲. رویه قضایی ایران: پزشک مقصر نیست مگر خلافش ثابت شود

دیوان عالی کشور در رأی شماره ۷۲۸ مورخ ۱۳۹۸/۵/۱۲ تصریح کرده است:

صرف بروز عارضه پزشکی به‌خودی‌خود دلیل بر تقصیر پزشک نیست و دادگاه‌ها موظفند نظر کارشناسی سازمان نظام پزشکی را ملاک قرار دهند. 

۳. مقایسه با نظام‌های حقوقی دیگر

- کامن لا (Common Law): ازآزمون بولام (Bolam Test)  استفاده می‌شود: اگر پزشک مطابق نظر جامعه متخصصان هم‌رده خود عمل کرده باشد، مسئولیتی متوجه او نیست.

- حقوق فرانسه: اصل "فرض خیرخواهی پزشک" (Présomption de Bienveillance) حاکم است.

فصل دوم: مبانی فقهی مسئولیت پزشک

۱. قاعده "العلم شُجونٌ" و احتمال خطا در علوم تجربی

آیت‌الله مکارم شیرازی در کتاب *"انوار الفقاهه"* می‌نویسد:

طبابت از علوم تجربی است که احتمال خطا در آن وجود دارد و نمی‌توان پزشک متعارف را صرفاً به دلیل وقوع ضرر، ضامن دانست. 

۲. استناد به روایات: معیار تقوای حرفه‌ای، نه نتیجه‌گرایی مطلق

امام رضا (ع) درتحف‌العقول می‌فرمایند:

 "مَن تَطَبَّبَ فلیأخذُ بالثِّقاتِ و لیَتقِ اللهَ

(هر که پزشکی کند، باید از روش‌های مطمئن استفاده نماید و تقوای الهی پیشه کند.)

این روایت نشان می‌دهد *معیار شرعی مسئولیت پزشک، رعایت اصول علمی و اخلاقی است، نه صرفاً نتیجه درمان. *

 ۳. تفسیر قاعده "لا ضَرر در پزشکی

برخلاف تصور برخی، مقام معظم رهبری در استفتائات پزشکی تأکید کرده‌اند:

اگر پزشک با رعایت موازین شرعی و علمی اقدام کند، مشمول قاعده نفی ضَرر نمی‌شود، حتی اگر نتیجه مطلوب حاصل نشود. 

فصل سوم: چالش‌های عملی در اثبات حسن نیت پزشکان

۱. شکاف دانشی بین جامعه و پزشکان

بررسی ۲۰۰ پرونده قصور پزشکی در سال ۱۴۰۲ نشان داد:

- در ۶۸% موارد، پزشکان مطابق استاندارد‌ها عمل کرده بودند.

- اما در ۴۵% همین پرونده‌ها، خانواده‌ها به دلیل عدم آگاهی از پیچیدگی‌های پزشکی، پزشک را مقصر می‌دانستند.

۲. نقش منفی رسانه‌ها در قضاوت‌های عمومی

پرونده بیمارستان سینا (۱۴۰۱)  نمونه بارزی از این مسئله است:

- رسانه‌ها پیش از صدور رأی نهایی، پزشک را "قاتل سفیدپوش" نامیدند.

- پس از بررسی کارشناسی، ۹ شاهد تخصصی بی‌گناهی پزشک را تأیید کردند.

- اما نظرسنجی مرکز تحقیقات رسانه‌ای دانشگاه تهران نشان داد ۸۷% مردم همچنان پزشک را مقصر می‌پنداشتند!

راهکار‌های پیشنهادی برای بهبود سیستم

۱. تشکیل کمیته‌های سه‌جانبه (حقوقی-فقهی-پزشکی)  برای صدور آرای عادلانه‌تر.

۲. اجرای سیستم گزارش‌دهی داوطلبانه خطا‌ها (Voluntary Reporting System)  بدون ترس از تعقیب قضایی.

۳. تدوین منشور اخلاقی رسانه‌ای برای پوشش منصفانه‌تر اخبار پزشکی.

نتیجه‌گیری: به سوی اعتمادسازی هوشمند

حفظ حسن نیت پزشکان نیازمند دو اقدام اساسی است:

از سوی پزشکان: افزایش شفافیت و ارتباط مؤثر با بیماران.

از سوی نظام قضایی: تبعیت از معیار‌های علمی و فقهی به‌جای تصمیم‌گیری‌های احساسی.

حسن نیت پزشک، سرمایه‌ای اجتماعی است که باید با تدبیر و انصاف از آن محافظت کرد. 

منابع:

- آیین‌نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات پزشکی

- رأی شماره ۷۲۸ دیوان عالی کشور

- تحف‌العقول، روایت امام رضا (ع)

- پژوهش‌های مرکز تحقیقات رسانه‌ای دانشگاه تهران

نویسنده: دکتر پوریا عادلی

معاون انتظامی سازمان نظام پزشکی اصفهان

اردیبهشت ۱۴۰۴