وقتی سکوت هم صدا دارد

در کنگره جامعه جراحان سال ۱۴۰۴، پنلی با عنوان «نحوه ارتباط عاطفی و فرهنگی با بیماران مبتلا به سرطان» برگزار شد؛ نشستی متفاوت که مرز بین علم پزشکی، تجربه انسانی و ارتباط فرهنگی را بازتعریف کرد. این پنل، فراتر از یک ارائه علمی صرف بود و با بهره‌گیری از دو سناریوی بالینی، نمایی چندلایه از واقعیت‌های تصمیم‌گیری درمانی در بیماران ایرانی ترسیم نمود؛ جایی که عوامل روانی، خانوادگی، فرهنگی و اعتقادی در کنار یافته‌های بالینی و تصویربرداری، نقش کلیدی ایفا می‌کنند.

مدیر پنل: دکتر پوریا عادلی، متخصص رادیوانکولوژی
اعضای پنل: دکتر غلامرضا زمانی، دکتر مریم طباطبائیان، دکتر غلامحسین نوفرستی، دکتر عصمت شجری، دکتر محمدرضا شعربافچی، دکتر حمیدرضا نمازی

سناریوی اول: مریم، زن ۳۷ ساله با تشخیص سرطان پستان Stage IIA

مریم، بانویی ۳۷ ساله با سرطان پستان در مرحله IIA است. او باید بین جراحی حفظ پستان همراه با پرتودرمانی و مستکتومی (برداشتن کامل پستان) تصمیم بگیرد. اما دغدغه اصلی‌اش تنها انتخاب مسیر درمانی نیست؛ بلکه ترس از از دست دادن هویت زنانه، تأثیر دیدگاه همسر و فرزندان و همچنین باورهای سنتی و مذهبی خانواده‌اش بر تصمیم او سایه انداخته‌اند.

تحلیل متخصصان پنل از سناریو مریم:

• اضطراب و فلج تصمیم‌گیری: بسیاری از بیماران، به‌دلیل شدت اضطراب، توانایی درک کامل گزینه‌های درمانی را از دست می‌دهند.

• تصویر بدنی و هویت زنانه: برای زنان جوان، جراحی پستان به‌معنای از دست دادن بخشی از هویت فردی و اجتماعی است.

• باورهای فرهنگی خانواده: پزشک ناچار است میان احترام به فرهنگ خانواده و حفظ حق تصمیم‌گیری آگاهانه بیمار تعادل برقرار کند.

• ترس از پرتودرمانی: حتی در صورت اثربخشی بالینی، ترس ذهنی بیمار از پرتودرمانی می‌تواند در روند درمان اخلال ایجاد کند.

این سناریو به‌خوبی نشان داد که فرآیند درمان سرطان، تنها یک تصمیم پزشکی نیست، بلکه فرآیندی روانی، اجتماعی و فرهنگی است که نیازمند درک چندوجهی است.

سناریوی دوم: آقای رحمانی، مرد ۵۸ ساله با سرطان پانکراس Stage IV

آقای رحمانی، مردی ۵۸ ساله با تشخیص سرطان پیشرفته پانکراس است. فردی آرام، مذهبی و کم‌حرف که خانواده‌اش ترجیح می‌دهند واقعیت بیماری را از او پنهان کنند. هرچند او ظاهراً همکاری می‌کند، اما درونش مملو از شک، ترس و انکار است. پس از سکوت‌های مکرر، ناگهان با طرح سؤالی وجودی فضای جلسه را متحول می‌کند:

«این دارو واقعاً کمکی می‌کند یا فقط وقت می‌خرید؟»

نکات محوری که در تحلیل این سناریو مطرح شد:

• سکوت به‌عنوان زبان رنج: بیماران اغلب با سکوت، احساس ناتوانی و درد خود را بیان می‌کنند.

• پوشش معنوی بر اضطراب: عباراتی مانند «همه چیز دست خداست» ممکن است معنای ایمان نداشته باشد، بلکه نشانه‌ی ترس یا انکار باشد.

• اتونومی در بافت خانواده‌محور: در فرهنگ‌هایی که خانواده تصمیم‌گیرنده اصلی است، پزشک باید صدای مستقل بیمار را تقویت کند.

• مردانگی سنتی و خودداری از ابراز رنج: مردان ممکن است درد را از مسیرهایی چون سکوت یا پذیرش ظاهری بیان کنند تا ضعف خود را نشان ندهند.

این سناریو بر یک اصل کلیدی تأکید داشت: بیمارانی که حرف نمی‌زنند نیز، نیاز به شنیده شدن دارند—به‌شرطی که فضای امن و انسانی برای بیان فراهم شود.

جمع‌بندی: اصول کلیدی در ارتباط با بیماران مبتلا به سرطان

این نشست علمی-انسانی، پنج اصل مهم در مراقبت از بیماران سرطانی را برجسته کرد:

۱. سکوت نیز زبان دارد. پزشک باید نشانه‌های غیرکلامی مانند سکوت، اضطراب و رفتارهای غیرمستقیم را تفسیر کند.
۲. تصمیم‌گیری درمانی، چندبعدی است. بیماران با بحران‌های روانی، هویتی و اخلاقی مواجه‌اند که هم‌زمان با بحران جسمی باید درک شوند.
۳. باورهای فرهنگی و دینی، بخشی از درمان‌اند. پزشک باید نسخه را در بافت فرهنگی و اجتماعی بیمار بنویسد.
۴. تیم درمان چندرشته‌ای، الزام مراقبت مدرن است. حضور روان‌پزشک، مشاور فرهنگی و درمانگر در کنار انکولوژیست، فرآیند درمان را انسانی‌تر می‌کند.
۵. شنیدن، بالاتر از اطلاع‌رسانی است. درمان موفق زمانی رقم می‌خورد که بیمار احساس کند «درک شده» نه فقط «شنیده شده».

نتیجه پایانی | شنیدن صدای انسان در دل بیماری

بیماران سرطانی فقط اعداد، استیج یا گزارش‌های پاتولوژی نیستند. آن‌ها انسان‌هایی‌اند با خاطره، باور، خانواده، نقش اجتماعی و ترس‌هایی که گاهی فقط در قالب سکوت شنیده می‌شوند. ارتباط مؤثر با این بیماران، نه‌تنها بخشی از درمان، بلکه خود یک «هنر» پزشکی است.