بهینه‌سازی دوز داروهای سرطان؛ نگاهی نو به درمان‌های هدفمند

در سال‌های اخیر، نوآوری در توسعه داروهای ضد سرطان با سرعت چشمگیری رخ داده است. این موضوع با تایید ۶۰ داروی انکولوژی جدید توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) در سال ۲۰۲۴ نمایان می‌شود که شامل کاربردهای جدید برای داروهای موجود و همچنین درمان‌های نوین است. اگرچه این تأییدیه‌ها نشان‌دهنده تلاش عالی پژوهشگران، توسعه‌دهندگان دارو و قانون‌گذاران است، اما بیماران خواستار تغییر در یکی از جنبه‌های حیاتی توسعه دارو یعنی تغییر در دوز تجویزی داروهای سرطان هستند.

تغییر رویکرد در دوزدهی داروهای سرطان: از شیمی‌درمانی تا درمان‌های هدفمند

در گذشته، زمانی که داروهای شیمی درمانی (کموتراپی) داروهای اصلی مورد استفاده در درمان سرطان بودند، تصور می‌شد مصرف بیشترین مقدار دارو، بهترین نتایج را به همراه دارد و فعالیت ضدسرطانی بیشتری ایجاد می‌کند. به همین دلیل، دوز بررسی‌شده در کارآزمایی‌های بالینی سرطان و سپس دوز تأییدشده معمولاً حداکثر دوز قابل تحمل (Maximum Tolerated Dose) بود.

اما در عصر فعلی پزشکی دقیق، اکثر داروهای انکولوژی جدید شامل درمان های هدفمند (تارگت تراپی) هستند. در حالی که شیمی‌درمانی هم سلول‌های سرطانی و هم سلول‌های سالم را تخریب می‌کند، درمان‌های هدفمند با استفاده از ویژگی‌های مولکولی خاص هر تومور، سلول‌های سرطانی را نابود می‌سازند بدون اینکه آسیبی به اکثریت سلول‌های سالم وارد کنند. در یک دوز مشخص، درمان‌های هدفمند مولکول هدف را اشباع می‌کنند؛ یعنی افزایش دوز بیشتر، منجر به افزایش فعالیت ضدسرطانی نمی‌شود. پس از این نقطه، افزایش دوز تنها باعث افزایش عوارض جانبی برای بیمار می‌شود.

چالش‌ها و ابتکارات FDA برای بهینه‌سازی دوز داروی سرطان

برنامه‌های توسعه دارو به‌آرامی رویه خود را برای تطبیق با این تفاوت تغییر داده‌اند و در نتیجه، هنوز هم اغلب از حداکثر دوز قابل تحمل برای درمان‌های هدفمند سرطان استفاده می‌شود. اگرچه این درمان‌ها باعث تحول در مراقبت از بیماران سرطانی شده‌اند، اما این به آن معناست که برخی بیماران دچار عوارض جانبی غیرضروری می‌شوند که می‌توان با دوز پایین‌تر (بدون کاهش اثربخشی) آن را کاهش داد.

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای حل این مسئله ابتکارات متعددی را آغاز کرده است. به‌عنوان مثال، پروژه Optimus که توسط مرکز عالی انکولوژی FDA هدایت می‌شود، با اسناد راهنما، کارگاه‌ها و جلسات عمومی، آموزش و نوآوری در زمینه بهینه‌سازی دوز انکولوژی را ترویج می‌کند. سایر برنامه‌های FDA مانند ابتکار مناسب برای هدف (Fit-for-Purpose Initiative) و برنامه جلسات توسعه داروی مبتنی بر مدل‌سازی (Model-Informed Drug Development Paired Meeting Program) نیز بر بهینه‌سازی دوز دارو تمرکز دارند و از روش‌های نوآورانه از طریق مشاوره مستقیم در روش‌شناسی توسعه دارو حمایت می‌کنند.

کارگاه‌ها و مقالات علمی درباره بهینه‌سازی دوز داروی انکولوژی

یکی از این تلاش‌ها، کارگاهی در سال ۲۰۲۴ بود که با همکاری انجمن آمریکایی تحقیقات سرطان (AACR) و دفتر فارماکولوژی بالینی FDA برگزار شد و هدف آن شناسایی، تبیین و شفاف‌سازی بهترین روش‌ها برای بهینه‌سازی دوز در توسعه بالینی دارو بود. یک مجموعه مقالات سه‌گانه در مجله "تحقیقات بالینی سرطان" (Clinical Cancer Research) متعلق به AACR این رویکردها را به تفصیل شرح خواهد داد. (AACR همچنین مجله Cancer Today را منتشر می‌کند.)

استراتژی‌های جدید و مدل‌سازی برای تعیین دوز بهینه داروی سرطان

یکی از نکات کلیدی این کارگاه و مقالات مربوطه، نیاز به اجرای توسعه دارو به‌صورت موردی (case-by-case) به جای رویکرد سنتی "یک دوز برای همه" است. این مقالات، استراتژی‌هایی را برای تولید و استفاده از حداکثر داده‌های موجود جهت تعیین دوز بهینه معرفی می‌کنند. از جمله این رویکردها می‌توان به طراحی‌های نوین کارآزمایی بالینی اشاره کرد که دوز مصرفی را در طول مطالعه به‌صورت منعطف تنظیم می‌کنند تا همه بیماران دوزی متناسب با اطلاعات دقیق دریافت کنند.

این طراحی‌ها حتی در مطالعاتی که معمولاً فقط نتایج کوتاه‌مدت را بررسی می‌کنند، اطلاعات نتایج بلندمدت بیماران را نیز جمع‌آوری می‌کنند. همچنین، مقالات به مدل‌سازی و شبیه‌سازی داده‌ها در مراحل مختلف توسعه دارو اشاره می‌کنند تا دوزهایی را که بیشترین منفعت را برای بیماران دارند، شناسایی کنند. اطلاعات بیشتر در سایت کارگاه و در مقالات مجله که در آینده منتشر خواهند شد، در دسترس خواهد بود.

جمع‌بندی و آینده بهینه‌سازی دوز داروهای سرطان

با اینکه این کارگاه و توصیه‌های مقالات آتی، پیشرفت مهمی محسوب می‌شوند، اما هنوز کارهای زیادی باقی مانده است. به عنوان مثال، FDA مطالعات تکمیلی مربوط به دوزدهی را برای بیش از ۵۰ درصد داروهای انکولوژی جدید تأییدشده الزامی دانسته که بسیاری از آن‌ها بررسی خواهند کرد آیا دوز پایین‌تر می‌تواند با عوارض کمتر، اثربخشی مشابهی داشته باشد یا نه. AACR و FDA با همکاری شرکای مختلف، به تلاش‌های خود برای بهبود توسعه داروهای سرطان ادامه خواهند داد تا درمان بیماران ارتقا یابد و جان آن‌ها حفظ و کیفیت زندگی‌شان بهبود یابد.

دکتر پوریا عادلی، متخصص رادیوانکولوژی (پزشک درمانگر سرطان)